1961’de inşa edilen Berlin Duvarı, halk tarafından büyük bir heyecanla yıkılmaya başladığında, kentin iki yakasındakiler farklı dünyaları görme fırsatı yakalamıştı. 9 Kasım 1989, Berlin’in ve Almanya’nın yine kurulduğu gündü âdeta; 1918 ve 1945’in akabinde, Ian Buruma’nın tabiriyle yeni bir “sıfır saati”ydi.
Berlin Duvarı’nın yıkılışıyla birlikte kentin ve iki Almanya’nın birleşme sancıları pek çok çalışmaya mevzu olmuştu. Araştırmacıların odaklandığı temel noktalar, Demir Perde ülkelerindeki hareketlenme üzerinden Doğu Almanya’daki gelişmelerdi. Bununla birlikte, Sovyetler Birliği’ndeki çatırdamaların Almanya’ya yansıması ve Berlin Duvarı’nın yıkılışı ortasında ilinti kurmuşlardı. Bu araştırmacılardan pek azı, Doğu Almanya’daki ve Doğu Berlin’deki kültür-sanat ortamına ve sosyolojik dönüşümlere ağırlaşmıştı. Onlardan biri de gazeteci Ulrich Gutmair’di.
“Birleşme Yıllarının Sound’u” alt başlığıyla yayımlanan ‘Berlin’in İlk Günleri’nde Gutmair, Duvar’ın yıkıldığı ve bir geçiş sürecinin yaşandığı 1989-1997 ortası periyoda müzik, sanat, işgal, kentsel dönüşüm ve sosyoloji babında bakıyor.
KÜL RENGİ DOĞU BERLİN VE PASTEL BATI BERLİN
1989’dan itibaren Berlin’de duyulan ve çeşitli evrelerden geçerek günümüze ulaşan müziği, kentin bir kuruluş ve isyan yerine dönüşümü sırasında soluk alıp veren bohemlik etrafında incelemiş Gutmair. Berlin Duvarı’nın yıkılmasından kısa müddet evvel kente yerleşen müellif, yeni Berlin ve yeni Almanya bağlamında, Batı’nın ve Doğu’nun birbiriyle nasıl buluştuğunu gözlemlemiş. Batı’da yaşayanların Doğu’dakilere farklı bir dünyanın kapılarını bilhassa müzikle ve sanatla açışını anlatan Gutmair, bu minvalde Berlin’de gece kulüplerinin ve barların hayatın merkezi oluşunu, düzenlenen sanat tertipleriyle geçiş devrinin atlatılmasını kitabın ana izleği hâline getirmiş.
Berlin Duvarı, 1989’a kadar kenti sadece Doğu-Batı olarak ikiye ayıran bir yapı değil, birebir vakitte kültürel, endüstriyel ve sanatsal bir pürüz formunda kentin ortasında duruyor. Kül rengi Doğu Berlin’i daha pastel Batı Berlin’den koparan bir beton yığını olarak yükseliyor. Münasebetiyle Berlin Mitte’yi (Orta Berlin’i) dünyadan ayırıp düz bir yaşama mahkûm ediyor. Gutmair, o günlere dair düştüğü notta, Berlin Mitte’nin solgun yüzünü hatırlatıyor: “Mitte dingin ve sessizdir, Uyuyan Güzel’in şatosuna benzer. 1989’a kadar da böyle kalacak. Sonra, insanların artan huzursuzluğu karşısında Politbüro’nun uyku büyüsü bozulacak. Hans Martin Sewcz, Berlin-Mitte’nin sokaklarını fotoğrafladığında Doğu Berlin romantikler için bir cennetti. Bugün sokak fotoğrafları, burada bir zamanlar olanları, burada yaşayanları ve o münzeviliği yitirmenin ne anlama geldiğini düşünmeye davet ediyor insanları.”
Gutmair, Duvar’ın yıkılış sürecini ve 9 Kasım 1989’dan sonra Berlin’deki süratli değişimi hatırlatırken müziği, dansı ve sanatı merkeze koyuyor. Sakinlik ve coşku, tedirginlik ve isyan, siniklik ve dileğin dışavurumu üzere ikilemleri Berlin’in dönüşümü, tekno müzik ve gece kulüpleri üzerinden anlatırken Berlin-Mitte’deki tekdüze ömrün değişimini ve insanların meyyit toprağını üstünden atışını anımsatıyor.
Berlin’in İlk Günleri – Birleşme Yıllarının Sound’u, Ulrich Gutmair, 224 syf., Kolektif Kitap, 2022. 1989’dan Berlin’in şantiye hâline getirilişine kadar yani Gutmair’in tabiriyle Duvar’ın yıkılması izleyen yıllarda, “ilk gün ve gecelerin yaşandığı mekânların dönüştürüldüğü döneme dek” olan bitenlerin yazılı bir kaydı ‘Berlin’in İlk Günleri’.
Gutmair, kentin kültürel, sanatsal ve mimari dönüşümünün (“die Wende” veya “die Wendezeit”) bir ortada yürüdüğünü de söylemeden geçmiyor: “Demokratik Almanya Cumhuriyeti’nin sonunun, birleşme yıllarının sound’u breakbeat, house ve techno’nun beat’leriydi fakat tıpkı vakitte, kompresörlü beton kırıcıların ve moloz kulelerinin gürültüsü, dataları sese dönüştüren modemlerin sıkıştırılmış ses dizeleri, dışarıda dolaşmanın en keyifli olduğu saatlerde duyulan bülbüllerin müzikleri, tarlakuşlarının sabah şamatası, dans pistinin kenarında, stantların açılış kokteyllerinde ve barlardaki muhabbetlerdi de.”
1989’dan sonra gerek “metruk” binaları işgal ederek Berlin’i bir kültür metropolü hâline getirme çalışmalarını gerek sanat ve müzik yoluyla bir isyan başlatıp iki Almanya’nın birleşme sancılarını aşma uğraşlarını anlatan Gutmair, bunlarla sırf Almanların değil, Doğu Berlin’e ayak basan gezginlerin, işgalcilerin ve turistlerin de birleştiğini ortaya koyuyor. İşgal meskenleri, gece kulüpleri, barlar ve sokaklar ise bu birleşmenin ve Duvar sonrası Berlin’de yankılanan müziğin mabedi hâline geliyor. Bu noktada Doğu Berlin’i teknoyla tanıştıranlardan sitayişle bahsediyor Gutmair. Can Oral ve büfeci Serdar Yıldırım bu isimlerden yalnızca ikisi.
‘HİÇ BİTMEYEN BİR PARTİ’
Duvar’ın yıkılmasıyla birlikte Berlin, geçersiz hayat içinde hakikati arayan kümelerin ana yerine dönüşüyor. Gutmair’in hatırlattığı üzere, Hakim Bey’in görüşleriyle harekete geçen punk’lar, anarşistler, tekno müzik tutkunları ve işgalciler, “coşkulu ve neşeli bir hayat” için ellerinden geleni arkasına koymuyor: “Her şeyden evvel Bey’in yer ve vakitte işgal edilmesi gereken gedikler kanısı, Duvar’ın yıkılmasından sonra Berlin’de geçerli olan durumu tam olarak tasvir ediyordu güya. İşte bu nedenlerle Süreksiz Otonom Bölge fikri bir slogan üzere lisandan lisana dolaşmaya başladı. Gerçi romantik ve safiyaneydi lakin durum göz önüne alındığında hiç de gerçek dışı olmayan bir formda, burada insanın makul bir müddet için her istediğini yapabileceği niyetini çok uygun tanımlıyordu.”
Gutmair’in müşahedelerine nazaran, vaktini beklerken atıl kalmış bir kent Berlin. Bilhassa de Kasım 1989’dan sonra âdeta bir anda uzunluk atan kentin doğusu. O tarihten önce ise Doğu Berlin, muharririn deyişiyle bir meyyit misali son derece dingin ve renksiz: “Doğu Berlin geçmişten kalanlarla doluydu. Sokaklarda yapacağınız her gezinti harabeler, boş emlak ve elli yıldır üretilmeyen mallar ve çalışmayan dükkânlar için reklam yapmaya devam eden, soluk ‘yazıtlar’ ortasında gerçekleşiyordu. Bu dükkânların sahipleri bile çoktan ölmüştü. Geçmiş vakitlerin tortu katmanları, semtin yeni ve eski sakinlerinin, bu kırılma ânını yakalamanın mümkün olmadığını daha da sarih bir biçimde hissetmelerini sağlıyordu. Geçiciliğin ve faniliğin şuurunda olmak, ânı ağırlaştırıyordu lakin birebir vakit, tarihe bakışı da keskinleştiriyordu.”
Doğu Berlin’i işgal eden anarşistler, müzisyenler ve sanatkarlar, Gutmair’in bahsettiği ölgünlüğü kentten söküp atmak için var gücüyle çalışıyor. Daha doğrusu, tutku ve coşkuyla yaşamaya uğraşırken Doğu Berlin’i de süratle canlanıyorlar. Doğal geçiş periyodu hükümeti, kelam konusu işgallere ve “anarşiye” fazla sessiz kalmadığından güvenlik güçleri ve halk ortasında vakit zaman tansiyonlar yaşanıyor.
Gutmair’in resmettiği 1989 sonrası Berlin, çabucak herkesin nefes almasını sağlayan altkültürün bütün gücüyle günlük hayatı yönlendirdiği, barlarla, gece kulüpleriyle, işgal edilen binalarla, otonom bölgenin hududunu çizen sokaklarla farklı bir ömür alanına dönüşüyor. Üstelik bu alan oldukça kozmopolit: “Mitte’nin barlarında, kulüplerinde ve galerilerinde, personeller ve işsizlerin yolu; ebeveynleri profesör, orta ölçekli teşebbüsçü yahut yönetici olan profesyonel uyuşuklar, mesleklerinin başında sanatkarlarla ve bohemlerle kesişiyordu. (…) Geceleri Mitte’ye sınıfsız bir toplum ütopisi hâkim oluyordu. Sabahları manzara değişiyordu. Sabah olunca birileri ebeveynlerinden birer çek alıyor yahut çalıştıkları resmî daireye ya da reklam ajansına gidiyor, başkalarıysa bu sırada süpermarketlerden yiyecek çalıyor yahut konutlarını döşemek için kaldırımlara atılmış mobilyalardan işe fayda modülleri topluyordu.”
“1989’dan sonraki yıllar, yorgunluk belirtileri nedeniyle zaman zaman yoğunluğunu kaybeden ama prensip gereği hiç bitmeyen bir parti gibiydi” diyen Gutmair, Berlin-Mitte’de yaşananların yanı sıra kentte 1989’da başlayıp 1990’ların sonuna dek meydana gelen kültürel, sosyolojik ve sanatsal evrimi, kazanılanlar ve kaybedilenler ekseninde inceliyor.
İşgal edilen saklı servis binalarını, kurulan dans pistlerini, yerleşilen metruk yapıları, barları, cümbüş yerlerini ve sokakları; velhasıl yıkılan Berlin Duvarı’nın altında kalan yakın geçmişi ve üstüne inşa edilen yeni ömrü, müzik ve dans üzerinden anlatan Gutmair, Duvar sonrasında insanların nelerle karşılaştığını 1990’ların başındaki havayı yansıtarak sunuyor okura. Diğer bir deyişle Berlin’in ve Almanya’nın Duvar sonrası dönüşümünü daha çok kültürel ve toplumsal açıdan ele alıyor ‘Berlin’in Birinci Günleri’nde.
